Profesyonelizmin Eğitim Programına Entegre Edilmesi

Profesyonelizmin hekimlikteki önemi Hipokrat Yemini’ne bile yansımış olsa da mezuniyet öncesi ve sonrası dönemdeki en zorlu konulardan biri profesyonelizmdir. Çünkü eğitim programına entegrasyonu bazı zorluklar içermektedir.

Öğrencilerin profesyonelizmi benimsemesi için; profesyonelizmin tanımı, içinde bulunulan kültür de gözetilerek iyi yapılmalı, öğrencilerin sürekli mesleksel gelişimi benimsemeleri sağlanmalı ve profesyonelizmin ölçme-değerlendirmesi yapılmalıdır.

Profesyonelizmin eğitim programına entegre edilmesini 7 adımda ele alabiliriz.

Adım 1: Profesyonelizmin tanımının yapılması.

Profesyonelizmin tanımlanması için öncelikle, geçmişten bugüne nasıl değerlendirildiğini incelemek gerekir.

Profesyonelizm kelimesinin kökeninde yer alan meslek (profession), toplumun refahı ve kişilerin iyiliği için kullanılan bilgi ve beceriler bütününü içeren bir iş olarak tanımlanmaktadır. Geçmişte hekimler, bu tanımla paralel olarak, sıhhatin dağıtıcısı olarak görülürdü ve hastaların bu konuda söz hakkı talebi yoktu. Geçen zaman içinde toplumun hekim algısı değişti, bir hekimin sahip olması gereken bilgi ve beceriler arttı, bilgi teknolojileri alanında bir devrim gerçekleşti, hasta merkezli anlayış hâkim oldu. Bütün bunlar hekimlik mesleğinin algılanma şekline etki etti. Dolayısıyla profesyonelizmin anlamı da sürekli evrildi.

1980’lerde American Board of Internal Medicine (ABIM) profesyonelizmin ne olduğunu ifade etme çabasına girdi (Ek Not: Mini-CEX yöntemini oluşturan da ABIM’dir). Bunun için anahtar bileşenler tanımladı: Özgecilik (altruism), hesap verilebilirlik (accountability), sorumluluk (duty), mükemmellik (excellence), saygınlık (honour), dürüstlük (integrity) ve saygı (respect). ABIM’in bu hareketinden sonra çok sayıda tıp fakültesi, programlarında profesyonelizme yer vermeye başladı ve alana büyük bir etkisi oldu. Bu tanımlama kolay olsa da gözlenebilirlik açısından kusurluydu, çünkü somut çıktılara dönüştürmek zordu.  

Avrupa’dan ve ABD’den birçok kuruluş 2002 yılında bir araya gelerek ortak bir çerçeve oluşturmaya çalıştılar. Çerçeveyi üç temel prensip üzerine inşa ettiler: Hasta refahının öncelenmesi, hastanın özerkliği ve sosyal adalet. Hekimin 9 sorumluluğunu ifade ettiler:

1. Mesleki yeterlilik; bilgi ve becerileri geliştirmenin yaşam boyu sürdürülmesi
2. Hastaya karşı dürüstlük; tıbbi hataları bile hastaya bildirmek
3. Hasta mahremiyeti; hasta bilgilerini ifşa etmemek
4. Hastalarla uygun ilişki; cinsel ya da mali fayda amaçlı ilişki kurmamak
5. Bakımın kalitesi; hasta güvenliğini sağlamak, tıbbi hatalardan kaçınmak, en iyisini sunmak
6. Sınırlı kaynakların akıllıca dağıtımı
7. Bilimsel bilgi; araştırma yapmak ve yeni bilgi üretmek
8. Çıkar çatışmalarını yöneterek güveni sağlama
9. Profesyonel sorumluluklar

Bütün bu çabalara rağmen profesyonelizmin ortak bir tanımının olduğunu söylemek zordur. Zaten, yüzyıllar boyunca farklı şekillerde yorumlanmıştır. Bu yüzden tanımın, içinde bulunulan zamana, kültüre ve kurumun değerlerine göre yapılması gerekir.

Adım 2: Ne beklenildiğinin belirlenmesi, çerçeve hakkında karara varılması.

Tanım yapıldıktan sonraki ilk iş, bu tanımı öğrencilere, eğiticilere, yöneticilere ve diğer paydaşlara tanıtmak ve onların da hemfikir olacağı bir çerçeve oluşturmaktır. Bu, profesyonelizm ile ilişkili olarak gerçekleştirilecek faaliyetlerin kabulünü doğurur ve ileride çıkabilecek sorunların en başından halledilmesine imkân verir. Çerçeve oluşturulunca elde edilen alanlardan yola çıkarak öğrenme çıktılarını ve yeterlilik eşiğini belirlemek daha kolay olacaktır.

Çerçeveyi oluşturmak kadar bu çerçeveden öğrencilerin haberdar olması da önemlidir. Öğrenciden nelerin beklendiği baştan belli olur ve öğrenciler kendilerini bu beklentiye göre şekillendirirler.

Profesyonelizmin öğrenilmesi ile ilgili faaliyetler önlük giyme töreninden vaka tabanlı küçük grup çalışmalarına kadar çok çeşitli şekillerde olabilir. Önlük giyme töreni, profesyonelizme verilen önemin sembolik ifadesi olarak etkili olabilir. Profesyonelizmle ilgili faaliyetler genelde klinik öncesi dönemde yer almaktadır ama bu yeterli değildir. Klinik dönemde de olması ve zamana yayılması gerekir (dikey entegrasyon ve spiral eğitim programı). Mesela profesyonelizmin vaka çalışmaları ya da simülasyon kullanılarak her yıl daha karmaşıklaşan senaryolarla ele alınması buna bir örnektir.

Adım 3: Profesyonelizmin öğretilmesi, öğrenme modelleri.

Profesyonelizmi öğretme yolunda, öğrenme modellerini bilmek faydalı olacaktır.

Kolb’un deneyimsel öğrenme modeli, profesyonelizmin öğretiminde en kullanışlı modellerden biridir. Bir diğer önemli kavram, yapıp edilenler sürecinde ve hakkında düşünmektir (reflection). Yerleşik öğrenme (situated learning), yapıp edilenler hakkında düşünme açısından önemlidir çünkü yerleşik öğrenme somut deneyimle ilişkilidir. Bu somut deneyim, klinik öncesi dönemde simüle hastalarla ve senaryolarla olabileceği gibi klinik dönemde rol modellerle de olabilir. Yerleşik öğrenmenin somut deneyime önem vermesinin nedeni; öğrenmenin bağlama özgü olduğunu, katılımla gerçekleştiğini ve sosyal anlamda paylaşıldığını kabul etmesidir. Dolayısıyla, öğrencinin sınıfta değil gerçek klinik ortamda daha etkin bir öğrenme gerçekleştireceği düşünülür. Gerçek klinik ortamda öğrenmeyle ilgili hassas nokta, fakültedeki bütün paydaşların (yöneticiler, eğiticiler, personel) tanımlanmış profesyonelizmin ruhuna uygun hareket etmesi gerekliliğidir. 

Adım 4: Formal ve informal programın içinde deneyimin inşa edilmesi.

Öğrenme modellerinin teorik yapısını, formal ve informal program sayesinde gerçeğe aktarmak gereklidir. Bu yüzden profesyonelizme programda yer verilmelidir. Öğrencilerin, profesyonelizm programda yer aldığında konuyu daha çok önemsediği belirlenmiştir. Yani sadece informal olarak yer alması, öğretim açısından eksiklik oluşturacaktır. Ama informal program da yabana atılmamalıdır. Teorinin gerçeğe aktarılması çeşitli yöntemlerle yapılabilir. 

Beklentiyi ifade etmek, farkındalık yaratmak ve zihni hazırlamak için:

Açık ve net tanımların sağlanması
Amaç ve hedeflerin belirli olması
Açık ve net prosedürlerin ifade edilmesi
Önlük giyme töreni
Hipokrat yemini
Giriş dersleri
Oryantasyon oturumları
Özgecilik üzerine uygulama (workshop) yapılması 

Formal programda:

Literatürle ilgili tartışma (kitap, makale, şiir, anlatı, tıp tarihi vb.)
Zor vaka tartışması
Sinema
Etik, hümanizm, ekonomi/politika, hukuk alanlarında tartışma
Önemli olaylar üzerine anlatı yazımı
Liderlik, iletişim, “reflection” ve geri bildirim gibi becerilerin öğretimi
Sosyolojik farkındalığın geliştirilmesi
Profesyonelizmle ilgili yayın kulübü oluşturma

Informal (örtük) programda:

Rol modeli olma
Öğrenme iklimi ve liderlik
Deneyimle öğrenme

Adım 5: Umulmadık sonuçları tespit etmek: Örtük program

Platon’a göre bizler uygulayarak öğreniriz ve en iyi uygulama, erdemli bir insan modelini takip etmekle olur. Öğrenciler klinik ortamda, çok iyi rol modelleriyle karşılaşabildiği gibi, fakültenin tanımladığı profesyonelizm ile çelişen davranışlar sergileyen kişilerle de karşılaşabilir ve onlardan etkilenebilirler. İşte bu, örtük programın etkisidir ve dikkate değerdir. Yazılı olmayan kurallar, değerler ve ritüeller asla hafife alınmamalıdır.

Rol modellerinin etkisi o kadar büyüktür ki, öğrencinin uzmanlık eğitimini hangi bölümde almak istediğini bile etkiler. Bu etki profesyonelizmde de büyüktür. Eğiticilerin profesyonellikle çelişen davranışlarının öğrenci tarafından taklit edilmesi sonucunda öğrencinin çeşitli yollarla ödüllendirilmesi, kötü sonuçlar doğurur. Bu yüzden öğrenme iklimine ve rol modellerine dikkat edilmesi gerekir.

Adım 6: Öğrenme çıktılarının değerlendirilmesi.

Profesyonelizmin değerlendirilmesi zor olsa bunun için bazı yöntemler geliştirilmiştir. Değerlendirme için tek bir yöntem yoktur. Yöntemlerden bazıları: Akran değerlendirmesi (peer assessment), OSCE, doğrudan gözlem, kritik olayların bildirimi, gelişim dosyası (portfolyo). 

Ölçme, öğrenmenin güçlü bir uyarıcısıdır. Bu yüzden profesyonelizmin ölçümünü açıktan yapmak, öğrencileri bu yönde gelişime teşvik edecektir. Ama ölçmede öğrencilerin içsel tutumunu değil de gözlemlenebilir davranışlarını ele almaktayız. Dolayısıyla öğrenci, sırf sınavdan başarıyla ayrılmak için doğru davranışları sergiliyor olabilir. Bu gerçeğe de unutmamak gerekir.

Ölçme-değerlendirmenin ne amaçla yapıldığı net olmalıdır. Neden yapıldığı öğrenci tarafından da bilinmeyen bir değerlendirmeye öğrenciler itibar etmez, ciddiye aldıkları tek unsur “neye bakıldığı”dır. 

Değerlendirme iki türlü olur. Bunlardan ilki biçimlendirici (formative) değerlendirmedir. Uzun bir zamana yayılmış çok sayıda değerlendirme, öğrenciye gelişimi hakkında geri bildirim verilmesini sağlar ve bu sayede öğrenci kendini geliştirme yolunda yardım almış olur. Diğeri ise düzey belirleyici (summative) değerlendirmedir. Değerlendirmede geçerlilik, güvenilirlik, kullanışlılık ve uygunluk gibi konulara dikkat edilmelidir. Öğrenim hedeflerinin tamamını kapsamalı, değerlendirmenin çok sayıda kaynağa dayanılarak yapılması sağlanmalıdır. Bu anlamda gelişim dosyası (portfolyo) uygun bir seçenek olarak karşımıza çıkar. 

Adım 7: Vaka çalışmaları

Öğretim ile İlgili

Vaka 1: Akran rehberliği… Üst dönemdeki öğrenciler, alt dönemdeki öğrencilere pek çok açıdan yardımcı olurlar. Bu, genelde fakülteler tarafından planlanmış bir faaliyet değildir, hayatın doğal akışında meydana gelir. Cardiff Üniversitesi bunu formal bir hâle dönüştürerek, üst dönem öğrencilerinin tıbba yeni başlayan öğrencilere sürekli mesleki gelişimle ilgili belgeleri nasıl hazırlayacağını ve klinik dönemde hastanedeyken profesyonelizm bağlamında nasıl hareket etmeleri gerektiğini öğretir. 

Vaka 2: Duygusal zekâ eğitimi… Duygusal zekâ, kişinin kendisinin ya da başkalarının duygularını izleyerek buradan elde ettiği bilgileri düşünce ve eylemlerinde rehber olarak kullanabilme becerisidir. Duygusal zekânın profesyonelizmle ilişkisi; iletişim becerilerine, takım çalışmasına ve empatiye yaptığı katkıdan köken alır. Liverpool Üniversitesi’nde Dönem 3 öğrencileriyle yapılan pilot çalışmada ön-test ve son-test yapılmış, kontrol grubuyla karşılaştırıldığında eğitimin etkili olduğu saptanmıştır.

Vaka 3: Entegre bir program… McGill Üniversitesi’nde profesyonelizmin öğretimi için bir dizi faaliyet gerçekleştirilir. İlki, “profesyonelin rolü” ile ilgili giriş dersidir, sunum şeklindedir. Sonrasında öğrenciler küçük gruplara ayrılır ve ilk iki yıl boyunca, profesyonellik dışı örnekleri içeren senaryoları tartışırlar. Üçüncü yılda öğrenciler, gözlemledikleri profesyonellik dışı bir davranışla ilgili düşüncelerini (reflection), bir eğiticinin rehberliğinde küçük grupla gerçekleştirilen oturumlarda tartışırlar. Dördüncü yılda ise “toplumsal sözleşme ve tıp” konusunda 15 sosyal bilimler makalesinden yola çıkarak küçük grupta bu makalelerden elde ettiklerini akranlarına sunarlar.

Değerlendirme ile İlgili

Vaka 1: Öz değerlendirme formu… Michigan’da cerrahi asistanlarının profesyonelliklerini ölçmek için bir öz-değerlendirme formu oluşturulmuştur. 15 profesyonellik özelliğine odaklanan bu formu kullanarak, öğrencilerin kendi durumlarını belirlemesi istenmiştir. Kullanışlı bir yöntem olduğu ifade edilmiştir ama güvenilirliği konusunda bilgi yoktur.

Vaka 2: Mini profesyonelizm değerlendirmesi… Mini Klinik Sınav’dan uyarlanan Mini profesyonelizm değerlendirmesi (professionalism mini-evaluation exercise, P-MEX) McGill Üniversitesi’nde geliştirilmiştir. 24 davranış, 5’li ölçekle değerlendirilir. Öğrencinin profesyonelizmle ilgili gözlenebilir davranışlarına odaklanır. Hem biçimlendirici (formative) hem düzey belirleyici (summative) değerlendirme için kullanılabildiği gibi hem mezuniyet öncesi hem de mezuniyet sonrası dönemde kullanılabilir. P-MEX’in güvenilirlik değeri 0.80 olarak bulunmuştur. 

Vaka 3: 360 derece değerlendirme… Öğrencinin hastalarla iletişimi, sözel iletişim becerileri, takım çalışması ve kolay ulaşılabilir olma alanlarındaki performansını ölçmek için bir form hazırlanmıştır. Bu formda, söz konusu alanlarla ilgili “geçti, sınırda, kaldı” seçenekleriyle beraber yorum kutucukları bulunur. Her öğrenci için; öğrencinin danışmanından, diğer hekimlerden ve hemşirelerden oluşan 15 kişi bu formu ayrı ayrı doldurur ve öğrencinin danışmanına teslim eder. Danışman, formlardaki bilgileri değerlendirerek öğrencinin durumu hakkında bir özet hazırlar.

Bu içerik tamamen aşağıdaki kaynaklardan yararlanılarak, sizi o asıl kaynaklara başvurmaya teşvik etmek için oluşturulmuştur.

Kaynak

O'Sullivan H, van Mook W, Fewtrell R, Wass V (2012) Integrating professionalism into the curriculum: AMEE Guide No. 61. Medical Teacher, 34:2, e64-e77. DOI: 10.3109/0142159X.2012.655610

Okuduğunuz bu yazıyı cihazınıza PDF olarak kaydetmek için şu bağlantıyı ziyaret edebilirsiniz: Profesyonelizmin Eğitim Programına Entegre Edilmesi - PDF